La pruma braba
“Las lhénguas son speilhos de l anfenito.”
Claude Hagège, Halte à la mort des langues
Quando miramos pa ls grupos houmanos, i pa las lhénguas por eilhes faladas, hai ua cousa mui clara que se bei i que s’ampon: las lhénguas nun eijísten por eilhas solas, mas para i atrabeç de la giente que las fala, se sirbe deilhas, i las antreten na fala i na comunicaçon de todos ls dies.
Nada i naide, cumo las lhénguas, ten l poder de pertenecer a todos i de nun ser de naide. Se bibimos ancerrados na nuossa huortica i ne ls nuossos miedos nien sequiera mos damos de cunta que nun somos ls duonhos de la lhéngua. Quando muito, somos guardianes. La lhéngua ye ua fuorça comun cun que nacemos, crecemos i mos socializamos. Por isso, eilha ten un anchura stórica i social, que forma i delhimita la propiedade coletiba de la fala andebidual. Neste sentido, eidenteficamo-mos cumo falantes d’ua bariedade, defenida an termos stóricos, culturales i lhenguísticos.
Assi i todo, la lhéngua, antendida cumo sustáncia de studo ten, naturalmente, menos duonhos. Ten, an purmeiro lhugar ls lhenguístas i ls filólogos. Son eilhes que puoden dar rezon de la lhéngua, ou seia, defenir ls sous elementos, ls sous sistemas i subsistemas, cumprender i splicar la sue stória. L papel de ls lhenguístas ye l de çcrebir i de splicar las lhénguas. I tamien dar la mano a outras deciplinas para fazer andar pa lantre l conhecimiento i la cumpreenson de ls diferentes campos de studo. Neste sentido, de l ponto de bista científico, son ls lhenguístas que ténen la respunsabelidade – i la lhegitimidade – para falar de la lhéngua. Mas eilha ye tamien ua ferramienta oubrigatória para outras ciéncias cumo seian las ciéncias cognitibas, la psicologie, la sociologie, las ciéncias naturales i spormentales, i ye tamien strumento de criaçon de la lhiteratura i de las artes. Ou seia, la lhéngua ye assunto de todos mas de diferentes maneiras.
Ye bien conhecida la fraze de Goethe que diç que “qualquiera un pensa que, porque fala, puode falar subre la lhéngua”. I hai tamien ua bielha cumparança antre l falar i l caminar: todos somos capazes de fazer las dues cousas, i de dezir q’andamos debrebre, dalgeiro ou doutra maneira qualquiera. Mas poucos seran capazes de çcrebir ls mecanismos biológicos ou neurobiológicos que mos deixan i mos fáien caminar. Por isso, la maiorie de ls falantes comuns tamien nun ye capaç de dezir nien de splicar l sistema de la sue lhéngua, cumo funciona, porquei demuda, cumo demuda ou cumo se daprende.
Assi i todo, l problema nun se lhimita a ua demarcaçon antre tierras i territórios. Pois, se çquecirmos l ponto de bista científico, la lhéngua ye, an purmeiro lhugar, de ls sous falantes: son eilhes que la fáien bibir. An segundo lhugar ye d’ua determinada comunidade lhenguística: fai parte de l sou patrimonho stórico-cultural. I destes dous sentidos resulta un terceiro, mais ancho, de la lhéngua cumo propiedade de todos: la capacidade andebidual i social de comunicar, de star cun ls outros i de criar. Este dreito de propiedade, que todos reclamamos cumo nuosso, ye aquel que se manifesta quando zaprobamos ou balorizamos ciertas palabras i spressones, lhebados puls nuossos conhecimientos, mas tamien por ourientaçones socialmente cumpartidas, ou seia, que ténen alheçace ne ls usos eibaluados positibamente pul grupo.
Ou seia, la lhéngua nun ten duonhos. Naide puode ampedir q’outros la úsen. Naide puode bendé-la. Alugá-la. Pedir lhicença pa l’usar. Mas la lhéngua ye subredo ua respunsabelidade coletiba. Ua hardança, que tenemos l deber de nun deixar parder, deixando-la tamien als nuosso hardeiros.
Neste die i neste més an que torno a ampeçar esta “Pruma...” querie deixar ua palabra de lhembráncia pa ls amigos brasileiros que, por estes dies, bírun arder l Museu Nacional de l Rio de Janeiro i cun el muitas de las memórias stóricas de l Brasil. Antre las muitas perdas stá tamien l Arquibo de l etnólogo Curt Nimuendaju, cun papeles, retratos, grabaçones, bozes i cantigas de lhénguas q’hoije an die yá nun ténen falantes natibos. Ua grande perda pa l Brasil, mas tamien ua perda para toda l’houmanidade.
