A opinião de ...

La pruma braba

“Grande ye la boca de l anho.”
António Maria Mourinho, Ditos dezideiros

La “Pruma…” bai de férias por uns tiempos. La calor cumbida al çcanso i nun hai que se fazer mui rogado. Por isso, la desta semana será subre l tiempo. Ou melhor, subre ls nomes de las staçones de l anho. Quien las batizou? Cumo an tantas outras palabras, quaije q’era scusado de dezir que fúrun ls remanos. I assi ye. Ls chamadeiros de las quatro staçones chegórun até nós benidas de l mundo remano. L chamadeiro ben de “statio, stationis” i querie dezir, purmeiramente, star detebido, an pie, an casa ou n’ua rejidéncia, mas tamien todos ls lhugares ne ls caminos (nas “vias”) adonde habie pousadas, paraiges ou adonde la giente se podie detener. Por isso, passou apuis a ser l chamadeiro par’aqueilhas alturas de l anho an que l sol tamien parece detener-se, ou seia, ls solstícios. I deiqui passou anton palas quatro “staçones” de l anho.
La Primabera ampeçou por chamar-se “ver”, i isto porque la raiç desta palabra, de donde bénen outras cumo “berde” i “bargel”, quier dezir l tiempo de l crecimiento. Mas ls remanos antigos quejírun lhembrar i ansistir n’ua cousa que parece mui clara, que la “Primabera” era la purmeira staçon de l anho. I assi ye porque l anho ampeçaba nas caliendas de Márcio. Sendo assi, chamórun-la “primum vere”, que yá an lhatin bulgar darie “prima vera”, i que nun ye mais que la purmeira parte de l Berano.
La forma “veranum tempus” quedou assi reserbada pa l Berano, indas q’esta staçon tamien se tenga chamado “aestivum tempus”. Deiqui alguas palabras conhecidas noutras lhénguas, cumo “estio”, an pertués, q’an mirandés nun tubo grande fertuna, mas q’hai quien la registre na forma “stiu”. L que tenemos ye l nome “stil” i tamien l berbo “stiar”. L “stil” ye l lhugar adonde, ne l Berano, drume l ganado. Puode ser un sítio cun canhiças ou solo ua selombra adonde las canhonas se deitan para fugir de la calor. “Stiar” ye, por isso, star a la selombra, çcansar,  drumir la sesta… las dúbedas, para quien querga saber mais, stan an saber se se trata d’ua palabra cun ourige na forma lhatina “aestivu-” ou, tal cumo diç l Dicionairo de Real Academia Spanhola (DRAE), an “sterilis”, querendo dezir seco, caloroso, palabra q’ancuntramos por tierras salmantinas.
Subre esta staçon, i la sue ourtografie an mirandés, ampecemos por dezir q’hai ua tradiçon (que me parece benir de Leite de Vasconcelos), segundo la qual tenemos eiqui ua síncope i, por isso, quedado la palabra solo cun dues sílabas. La berdade ye que noutras, cumo beraniego, beranada… se puode purfeitamente oubir essa bogal átona. Assi que, até nuobas “modas”, seguirei screbindo-la cun trés sílabas.
I l outonho?  La palabra ben de l lhatin “autumnus” que, por sue beç, deriba de “auctus, a, um”, i ye  l partecípio de l berbo “augere” que quier dezir medrar ou crecer. Por isso, la palabra stá formada cun “auctus” i “annus” i, al cuntrairo de l que muitas bezes se pensa, l outonho ye quando las árboles i las yerbas stan mais grandes que nunca.
La palabra mirandesa tamien aparece, alguas bezes, screbida cun la forma “Ourtonho”. António Maria Mourinho, por eisemplo, na sue obra Nuossa Alma i nuossa tierra (1961), screbiu ende un de ls mais belos poemas cun esse título. Nun çcutiremos eiqui – cumo nunca l fazimos – se ua stá cierta i outra nó. Assi i todo, eiqui quédan mais alguas cunsideraçoes subre la forma i subre outras que le stan próssimas. Lhémbra-me d’haber lido ou oubido q’an mirandés se cháman “ourtonhas” a las canhonas que páren mais tarde, seia nesta staçon de l anho sei ne l Berano. Ye ua palabra que nun conheço mas que fai algun sentido. I mais sentido fará s’acrecentarmos la palabra “ourtonha”, qu’eijiste tamien an tierras çamoranas i salmantinas cun las formas “artuña” i “ortuña”, i quier dezir canhona parida que pardiu la cria. L que se passa ye que, neste sentido, la sue ourige nun stá na forma “autumnus” mas si, diç-lo l DRAE, an “abortare”.
Pa l fin queda l Eimbierno, palabra que, cumo las outras, tamien mos bieno de l lhatin “hibernum tempus”, ou seia la staçon frie. Mas la raiç mais fonda parece lhebar-mos a ua funte indo-ouropeia que quier dezir “niebe”. Seia cumo fur, ye l tiempo de l friu, pois, cumo diç l adaige “friu n’Eimbierno i calor no Berano, isto ye sano.”

Edição
3588

Assinaturas MDB