La pruma braba
“Ua lhéngua ye l lhugar donde se bei l Mundo i an que se márcan ls lhemites de l nuosso pensar i sentir. De la mie lhéngua bei-se l mar. De la mie lhéngua oube-se l sou bruído, cumo de la d’outros s’oubirá l de la floresta ou de l silenço de l zerto.”
Vergílio Ferreira, Conta corrente
L lhenguísta Noam Chomky, ouserbando la maneira cumo ls ninos daprénden a falar, de modo tan fácel i cun dados ampíricos muitas bezes tan zourdenados, dixo que todo esto solo se podie splicar porque eilhes nun daprénden ou nun oubténen las sues cumpeténcias lhenguísticas a partir de l nada, mas partindo de pressupuostos neuronales que ténen a ber cun l’eijistença d’ua gramática ounibersal. Serie ende que stában anscritas las regras gramaticales que l nino ye capaç d’eidentificar quando oube falar a sue mai, a sou pai ou las pessonas que stan mais acerca del.
Mas qual ye l berdadeiro grau de la dibersidade lhenguística? Hai quien pense que las difréncias de strutura son pequeinhas i solo superciales. Mas hai tamien quien defenda que pouco hai de berdadeiramente amportante naquilho que ye comun, sendo la difréncia i l amprebisto aquilho que berdadeiramente marca las lhénguas.
Seia cumo fur, la berdade ye que la teorie d’ua gramática ounibersal, d’un genoma lhenguístico eijistente an cada de nós, ye ua de las eideias mais ancantadoras de ls últimos tiempos. Mas la berdade tamien ye que nun sabemos s’eilha stá cierta ou nó i las çcubiertas que se fúrun fazendo nun son de todo mui animadoras. Sabemos, por eisemplo, que nien todas las lhénguas çtínguen nomes de berbos, hai alguas que nun ténen adjetibos, outras que nun ténen artigos i outras que nun conhécen aquilho que chamamos adbérbios. I mesmo quando alguas lhénguas ténen alguns desses ounibersales, nien siempre ye possible difrençá-los uns de ls outros. Assi, se tomarmos cumo eisemplo ua pequeinha braçada de lhénguas, ye possible ouserbar i dezir que todas eilhas comúngan de ls mesmos ounibersales. Mas s’essa braçada se tornar an manolho i este an relheiro i an bornal, las cousas ampéçan a tornar-se un cachico mais ambaranhadas. Lhénguas que nun ténen alguas categories, ou outras que márcan l tiempo nó solo atrabeç de la flexon berbal mas tamien nominal, son solo alguas de las difréncias que ban para alhá daquilho que stá a la carapota.
Ortega y Gasset, nun ansaio cun l título bien sugestibo de “Miséria i splendor de la traduçon”, diç que “cada pobo calha alguas cousas para poder dezir outras. Porque dezir todo serie cundanar-se al siléncio”. I deiqui nace ua de las deficuldades de la traduçon quando quier dezir, nua lhéngua, aquilho que noutra nun quier (ou nun puode) ser dito.
Assi i todo, ye claro i ye aceite que todas las lhénguas perténcen a la mesma spece lhenguística. Ou seia, todas ténen rasgos comuns cumo seian un ambentairo de sonidos bocálicos i cunsonánicos i regras de cumbinaçon para fazer aquilho a que chamamos sílabas. Mas todas eilhas ténen tamien restriçones que nun deixan q’alguns sonidos se puodan ajuntar cun outros (al studo de las sequéncias possibles an cada lhéngua cháma-se “fototáctica”). An mirandés, por eisemplo, “stá” ye ua palabra, mas nesta lhéngua nun s’admite “start”, que ye ua palabra, an anglés; i l spanholo nun admite “spa”, q’eijiste an mirandés i an anglés, por eisemplo nas formas “spanholo” i “spanish”…
Daprendimos cun la Física, subretodo cun ls trabalhos de Mendeléev, q’hai eilementos que puoden ser prebistos mesmo antes d’habéren sido çcubiertos. Mas la Lhenguística nun ye cumo la Física. La çcubierta d’ua nuoba spece, anténda-se d’ua nuoba lhéngua, oubriga-mos a reber aquilho que pensamos ser “lhenguisticamente” possible. Indas que sábamos q’hai prancípios i tandéncias gramaticales, cumpartilhadas por todas las lhénguas houmanas, cada ua deilhas ye única, oufrece-mos ua maneira de ber l mundo, cunta-mos ua stória que ningua outra puode cuntar.
